TƏHSİLDƏ İNNOVASİYALAR

İnnovasiya nədir?

İnnovasiya - yeniliyin  məzmunu və reallaşmasıdır. Bu termindən iqtisadiyyatda,  sonralar isə  müxtəlif  elmlərdə  geniş istifadə etməyə başlamışlar.  İnnovasiyaların,  yeniliklərin yaradılması  müxtəlif  elm  sahələrində spesifik cəhətlərlə  müəyyən  edilir.  Amma müxtəlif  sahələrdə  intellektual yeniliklərin yaradılması,  ixtiraçılıq,  səmərələşdirmə  kimi  mürəkkəb proseslərin  müəyyən  ümumi  tərəfləri də mövcuddur.  Hətta bu proseslərin alqoritmi  də  mövcuddur.  TRİZ (teoriya reşeniye tvorşeskix zadaç),  ARİZ (alqoritm  reşeniye izobretatelnıx  zadaç) kimi nəzəriyyə və metodikalar bu gün dünyada çox geniş yayılmışdır. Yaponiya, Cənubi Koreya  və s. innovasion inkişaf   yolu  tutan  ölkələr  xeyli müddətdir ki, bu fənləri orta  məktəblərdə tədris edirlər.  Universitetlərə  qəbul  zamanı   abituriyentlər  bu  fəndən imtahan verirlər.  

XXI əsrin tələbləri baxımından təhsildə ənənəviliyin uğurları qorunub saxlanılmaqla innovasiyalar yeni pedaqoji texnologiyaların tətbiqini zəruri etdi. Elə bu səbəbdən yüzlərlə yeni anlayışlar innovasiyalar kimi təhsilimizə daxil olmuşdur. Həyati bacarıqlara əsaslanan təhsil, kurikulum, elektron məktəb, İKT, distant təhsil, fəal (interaktiv), təlim, portfolio, boloniya prosesi, müəllimlərin dərslərinin kliniki müşahidəsi və s. anlayışların mahiyyətini bilmək vacibdir.

Dünya təcrübəsinin öyrənilməsi təhsildə innovasiyaların uğurlu tətbiqində başlıca amil kimi dəyərləndirilməlidir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının 90 illik yubileyinə həsr olunmuş mərasimdəki çıxışında demişdir: “Biz inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsini bilirik və görürük ki, o ölkələr, sözün əsl mənasında, inkişaf edir ki, orada təhsilin səviyyəsi yüksəkdir. Biz çalışırıq ki, Azərbaycanda bu sahəyə daim diqqət göstərilsin, praktiki tədbirlər görülsün, həm təhsil sisteminin maddi-texniki bazası güclənsin, eyni zamanda və ən önəmlisi təhsilin keyfiyyəti artsın. Həm orta, həm də ali məktəblərdə bu proses ardıcıllıqla, vahid sistem şəklində aparılmalıdır və aparılır”. Konseptual səciyyə daşıyan tələblərin reallaşdırılması təhsilimizin dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təhsil sisteminə inteqrasiyasına təminat verəcəyinə əminlik ifadə edirəm. İnnovasiya anlayışının mahiyyətini dərk etmədən onun təhlili, tərkibi və dəyərləndirilməsində müəyyən çətinliklər yaranacıqdır.

“İnnovasiya” termini latın dilində “innovato” sözündən olub, “yeniləşmə” və “yaxınlaşma” deməkdir.

İnnovasiya yüksək səmərəliliyə malik yeniliyin tətbiqi, insanın intellektual fəaliyyətinin, kəşfinin, ixtirasının son nəticəsi kimi şərh olunur. İnnovasiya fəaliyyətinin nəticəsi yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsul (iş, xidmət), texnoloji proses, həmçinin ictimai münasibətlərin müxtəlif sahələrində təşkilati-texniki, maliyyə-iqtisadi və digər hallar hesab edilir. Təhsildə innovasiyanın reallaşdırılması, məhz qeyd olunan xüsusiyyətlər bu sahəyə tətbiq olunması ilə bağlıdır.

Təhsil sektorunda innovasiya fəaliyyəti

Müasir təhsildə gedən qlobal proseslərin   səciyyəvi xüsusiyyəti onun fasiləsiz modernləşməsidir. Təhsildə modernləşmənin  əsas  məqsədi bu gün reallaşan  kütləvi təhsil  şəraitində yüksək keyfiyyətə nail olmaqdır.  İnkişaf etmiş ölkələrin təhsil sistemləri qlobal tendensiyalara uyğun inkişaf edir. Qlobal tendensiyalar isə dünyanın yeni inkişaf səviyyəsi ilə  müəyyən edilir.  Bu məqsədlə bir çox ölkələrdə müvafiq təhsil  strategiyaları   və  inkişaf proqramları hazırlanmış, hazırda icra edilməkdədirlər.  Bu gün təhsildə strateji yanaşma  digər fəaliyyət sahələrinə nisbətən vacibdir.  Bu yaxınlarda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin  imzaladığı sərəncamla "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası" təsdiq olunmuşdur. Hesab edirik ki,  bu  strategiyanın icrası innovativ ideyalar əsasında milli təhsilin inkişafına dəstək verəcək. 

Müasir zamanda  innovasiyaların yaranmasına səbəb olan müəyyən tendensiyalar var:

* tədris prosesinin humanistləşməsi;

* uşaqların təhsilləri  və gənc nəslin  inkişafı keyfiyyətinə verilən yüksək tələblər;

* mədəni-mənəvi dəyərlərə yönəlmə;

* təhsil müəssisələri  arasında rəqabətlilik münasibətləri.

İnnovasiyaların idarə edilməsi

Hər bir təhsil müəssisəsi  yeniləşmə prosesində 3  mərhələdən keçir:

* təşəkkül (yeni təhsil müəssisəsinin,  yeni kollektivin yaranması və ya kollektivin  böyük hissəsinin təzələnməsi  mərhələsi);

* fəaliyyət (təlim-tərbiyə  prosesinin   ənənəvi,  stabil proqram və pedaqoji texnologiyalar əsasında işinin  təşkili mərhələsi);

* inkişaf (təlim-tərbiyənin köhnə məzmunu  və mövcud pedaqoji texnologiyalar yeni sosial-iqtisadi tələblərə cavab vermədiyindən yeni  məzmun, forma və texnologiyaların yaradılması  və  tətbiqi mərhələsi).

İnkişafda olan təhsil müəssisələri ənənəvi, stabil  formatda işləyən təhsil müəssisələrindən fərqlənir. Bu fərqlər  özünü idarəetmədə də göstərir. Ənənəvi iş rejimində müsbət nəticə verən pedaqoji texnologiyalar bəzi hallarda   yeni-innovasion  iş rejimində arzu olunan nəticələr verməyə  bilər.   Təhsil müəssisələrində innovasion  fəaliyyətin əsas subyekti müəllim,  idarəetmə  obyekti isə təlim-tərbiyə prosesidir.  İnkişaf etmiş  təhsil müəssisələrində idarəetmənin predmeti təhsilin məqsədi, məzmunu, metod və formalarıdır. Praktik olaraq, hər bir innovasion təhsil prosesinin obyekti  təhsilalanlardır. Tədqiqatçıların və təhsil müəssisəsi rəhbərlərinin  əsas vəzifəsi təhsilin proqnozlaşdırılan nəticələrinə maksimum yaxınlaşmaqdır.   Ona görə təhsil müəssisəsində tətbiq edilən  hər bir innovasiya  prosesi idarə edilməlidir.  

Hər bir innovasiya, yenilik, yeniliyin tətbiqi öz  inkişafı prosesində müəyyən mərhələlər keçir: ideyanın yaranması, məqsədin formalaşması, yeni ideyanın konkretləşməsi (formalaşması), yeniliyin reallaşdırılması,  yayılması,  yeniliyin "adiləşməsi", "köhnəlməsi".

İnnovasion rejimdə təlim-tərbiyə prosesinin bütün iştirakçılarının - müəllim və şagirdlərin fəal  şəxsi özünütəyin prosesi gedir. Bu, insanların qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterində öz əksini tapır. İnnovasiyaların həyat mərhələləri yeniliyi qəbul edən kollektivin  inkişaf mərhələləri ilə sıx bağlıdır.

Təhsil   müəssisələrində  innovasiyaların yaranmasının 5 yolu mövcuddur:

1. Müəssisəyə  məxsus  yeni təcrübənin yaranması;

2. Kənar təcrübədən istifadə;

3. Elmi araşdırmaların nəticəsi;

4. Eksperiment;

5. "Sınaq və səhv"  yolu.

İnnovasion prosesə daxil olan kollektiv, bir qayda olaraq, öz inkişafında bir neçə mərhələ  keçir.  Cəsarətsizlik-"əməkdaşlığın" stabilliyi-yetkin kollektiv. Son iki mərhələ-innovasiya prosesininkollektiv  tərəfindən yüksək dərki  mərhələsidir. Bu,  kollektivin  hər  bir  üzvünün  bütün mərhələlərdə iştirakı ilə təyin edilir.  Kollektivin cəsarətsizlik mərhələsindən yetkinlik mərhələsinə inkişafı innovasiya tsikillərin dəyişmə sürətindən asılıdır. İnnovasiya proseslərini  idarə edən  menecerin  ilkin vəzifəsi  innovasiyalara olan  münasibəti öyrənmək, bu barədə fərqli münasibət və rəyləri toplamaqdır. 

Yeniliyin yaranması və tətbiqi bu yeniliyə  olan mürəkkəb münasibətlər  sistemi ilə xarakterizə edilir. Statistik məlumatlara görə, yeni ideyaların yaranma mərhələsində təhsil müəssisəsi  kollektivi  üzvləri  yeniliyə motiv dərəcəsindən asılı olaraq bu qruplara bölünürlər:

1. Liderlər  qrupu  (1-2%).

2. Müsbət yanaşanlar  qrupu (50%).

3. Neytral olanlar qrupu (30%).

4. Mənfi yanaşanlar  qrupu (20%).

Yeniliyin mənimsənilməsi və tətbiqinə  zəif motivləşən insanlar bu yeniliyə müxtəlif formalarda müqavimət göstərirlər. Təcrübə göstərir ki, pozitiv nəticələr insanların yeniliyə qarşı münasibətlərini dəyişir. Yeniliyə  "köklənmə"  şəxsiyyətin  fərdi xüsusiyyətlərindən -sinir sistemi tipindən, refleksiya dərəcəsindən, həyacanlanma səviyyəsindən,  kreativliyindən, səriştəliliyindən, özünüqiymətləndirməsindən  və s. amillərdən asılıdır.

İnnovasiya prosesini idarə edənin əsas vəzifəsi 3-cü və 4-cü qrupda olan insanları yüksək motivləşmə zonasına  keçirməkdir. Məhz bu səbəbdən, yeniliyin tətbiqi zamanı  məlumatlandırma, təlimatlandırma mühüm rol oynayır.   Bu zaman hər bir iştirakçı öz vəzifəsini, missiyasını düzgün dərk edir.  Əgər insan öz missiyasını, vəzifəsini düzgün  dərk edirsə, onda özünütəyin, özünüifadə, özünürealizə prosesləri başlayır,  onun stereotipi dəyişir,  özünüinkişaf   baş verir. 

Təhsil müəssisəsi üçün müasir innovasiya prosesləri, innovasiyaların idarə edilməsi kifayət qədər mürəkkəbdir,   bu səbəbdən innovasiyalar sahəsində səriştəli məsləhət xidmətlərinə ehtiyac var (təəssüf  ki, ölkəmizdə təhsil innovasiyaları, ümumən təhsil xidmətləri sahəsində konsaltinq şirkətləri yoxdur, yəqin ki,  səriştəli məsləhətə ehtiyac olmayıb). Bu prosesdə məqsədi təyinetmə, təhlil, planauyğun addımlar, pedaqoji texnologiyalar, yeniliyin təşkili, ekspert nəzarəti, bir sözlə, innovasion idarəetmənin bütün elementləri iştirak edir.   Çalışmaq lazımdır ki, daha çox özünənəzarət  vəözünütənzimləmə  elementləri olsun,  nəinki kənardan tənzimləmə. İnnovasiya proseslərini idarə edərək  son nəticədə  kollektivin inkişafını idarə etmək  mümkündür.

Hər bir innovasion proses ehtimallı xarakter daşıyır. İnnovasiyaların nəticəsini  proqnozlaşdırmaq  asan deyil, risk dərəcəsi yüksəkdir.  Layihələndirmə  və modelləşdirmə mərhələsində  bir çox səhvlərdən  xilas olmaq üçün  yeniliyin analitik əsaslandırılması  və innovasion sınaq  proqramının tərtib edilməsi  məqsədəuyğundur.    İnnovasion sınaq  proqramını  eksperimenti həyata keçirən fərd (layihə qrupu) hazırlayır.  Bu proqram daha sonra ekspertlər  tərəfindən təhlil edilməlidir.

İnnovasion sınaq  proqramına verilən rəyə, əslində  yeniliyin tətbiqinə dair rəy  kimi də baxmaq olar.   Rəydə  bu məsələlər öz konkret əksini tapmalıdır: proqramın məzmununun tamlığı, onun hissələrinin və bloklarının struktur əlaqələri və ardıcıllığı, məntiqliyi, konstruktivliyi, səhvlər, nöqsanlar, çatışmazlıqlar, əsaslandırılmış təkliflər və proqrama əlavələr, yekun ekspert rəyi ( rəydə birmənalı olaraq bildirilir  ki, yenilik təklif edilən variantda  tətbiq edilə bilər, yoxsa bütün nöqsanlar və səhvlər bir daha yenidən işlənilməlidir).   Təhsil müəssisəsinin innovasiya fəaliyyəti  proqramı müəyyənləşdikdən və əsas gözlənilən nəticələr proqnozlaşdırıldıqdan  sonra müəssisənin rəhbərləri təşəbbüs qrupu ilə birgə məqsədli kompleks proqram hazırlaya bilər.  Bu proqram  təşkilati tədbirlərdən və  innovasiyaların reallaşdırılması  mərhələlərindən ibarət olacaqdır. 

Yeniliyin tətbiqi mərhələsinin təşkili

Məqsəd: Təhsil müəssisəsində innovasiya  proseslərinin  müəyyən edilməsi,  formalaşması  və inkişafı üçün şəraitin yaradılması. Yeniliyin tətbiqi şəraitində  TM-nin iş sistemi  modeli və texnologiyasının  qurulması. 

İşin təşkilinin məqsədyönlü forma  və  tədbirləri

1. Kadrlarla işin təşkili

1.1. Rəhbərlik səviyyəsində müşavirə.

Məqsəd: innovasiyanın tətbiqi  strategiya və taktikasının hazırlanması  

1.2. Elmi  (pedaqoji)  şura.

Məqsəd: eksperimentin təşkili barədə qərar qəbulu,  kollektiv üzvlərinin innovasiyaların tətbiqinə şərait  yaradılmasına həvəsləndirilməsi

1.3. İstehsalat müşavirəsi.

1.4. Yaradıcı qrupun iclası.

1.5.  Özünütəhsil üzrə iş.

2. Valideynlərlə iş.

Məqsəd: valideynlərin eksperimentin məqsəd və vəzifələri  ilə tanış edilməsi, eksperimentin təşkili və icrasında  onlarla müştərək fəaliyyət.

3. Rektoratın (Təhsil müəssisəsi  şurasının)  iclası.

Məqsəd: eksperimentin başlanması barədə qərarın qəbul edilməsi  

4. Baza müəssisəsi  və təşkilatları ilə əlaqə.

5. Nəzarət, təhlil, tənzimləmə.

 Məqsəd: informasiya toplanması və eksperiment  proqramının reallaşma gedişatının ilkin təhlili

6. İnformasiya təminatı.

Məqsəd: innovasiyanın tətbiqi prosesinin idarə edilməsi üçün məlumatın toplanması.

Kollektivin proqram fəaliyyətinin məqsəd və vəzifələri  TM-dəki   mövcud vəziyyətin müfəssəl təhlili və inkişafı  proqnozlarına  əsasən  hazırlanmalıdır.

Proqramın məqsəd və vəzifələri  TM-nin bütün struktur bölmələri ilə razılaşdırılmalı,  kollektivin əksəriyyəti tərəfindən dəstəklənməli, yeni şəraitə uyğunlaşmalı, real olmalı, motiv və stimul səviyyəsini yüksəltməli, nəzarətə imkan verməlidir.

TM-də innovasiya prosesləri son nəticələrin proqnozları nəzərə alınmaqla idarə edilməli, prosesin  aralıq nəticələri  kollegial formada müzakirə edilməlidir.  

Təhsil İnnovasiyaları bankının formalaşması

Yeniliklərin tətbiqini idarə etmək üçün innovasiyalar bankı  yaradılmalıdır. Bu məqsədlə innovator  hər bir yeniliyə dair xüsusi  formada blank hazırlamalıdır. Tərtib edilən   blank  bu bölmələri əhatə etməlidir.

1. Problem.   Ənənəvi  təlim-tərbiyə praktikasının   hansı ziddiyyətlər səbəbindən  yenisi  ilə əvəzlənməsinə ehtiyac olduğu  müəyyən edilməlidir (yəni, innovasiya hansı zərurətdən yaranır?). 

2. İnnovasiyanın, yeniliyin  məqsədi.  Məqsədi konkret , dəqiq ifadə etmək üçün problemin  ikinci hissəsinə diqqət yetirmək lazımdır.   Bilinməlidir ki, işin sonunda nə əldə edilməlidir.

3. İnnovasiyanın, yeniliyin  mahiyyəti. Məqsədə çatmaq üçün həlli zəruri olan,  qarşılıqlı  əlaqəli  vəzifələr  kompleksi  müfəssəl təsvir  edilməlidir.

4. Yeniliyin tətbiqinin proqnozlaşdırılan nəticələri.   Proqnozlaşdırılan nəticə əldə edilməli olan  nailiyyətin  konkret göstəricilərini əks etdirməlidir: mümkün müsbət nəticələr, mümkün itkilər, risklər, neqativ  nəticələr, onların  aradan qaldırılması  yolları.

5. Biliklərin tətbiq sahələrinə görə innovasiyaların təsnifatı.  Yeniliyin hansı bilik sahələrinə aid problemləri həll etdiyi xüsusi göstərilməlidir.

6. İnnovator. Məlumat-blankda  innovasiyanı kimin tətbiq etdiyi barədə xüsusi qeyd olmalıdır.   Bu innovasiyaya nəzərən innovatorun kim olduğu - müəllif, istifadəçi, təşviq edən və s. kimi məlumat qeyd edilməlidir.

7. Yeniliyin hansı mərhələləri keçməsi göstərilməlidir:

1. ideyanın formalaşması;

2. məqsədin müəyyənləşməsi;

3. innovasiyanın hazırlanması;

4. təcrübi  sınaq və eksperiment;

5. innovasiyanın yayılması;

6. mövcud struktur çərçivəsində  innovasiyanın reallaşması.

8. Yenilik  eksperimental sınaqdan keçmişdir. Tədris ili ərzində və sonrakı müddətdə neçə dəfə sınaqdan keçməsi göstərilir. 

9. İnnovasion eksperiment. İnnovasion təhsil eksperimenti əsasən 3 mərhələdə olur:

Müəyyənləşdirici  eksperiment-nəticələrin qeydiyyatı prosesinin izlənməsi; 

Dəqiqləşdirici eksperiment-nəticələrə  müvafiq olaraq hipotezanın dəqiqləşdirilməsi;    

Formalaşdırıcı  eksperiment- pedaqoji texnologiya  və  gözlənilən nəticələrin formalaşdırılması  və təsviri.

İnnovasion eksperimentin iki tipi var: fəal, passiv.   Fəal eksperiment  laborator və istehsalat  xarakterli ola bilər.  Passiv  eksperiment isə   pedaqoji  müşahidədir. 

10. Tətbiq  və işlənmə mərhələsindəki problemlər.  Bu, innovasiyanın tətbiqinə mane olan problemlərdir.

11. Eksperimental nəzarətin icraçıları. Eksperimentator qismində mütəxəssislər- müəllimlər,  digər TM-nin rəhbərləri, metodistlər, alimlər və s. ola bilər.

12. İnnovasiyanın qiymətləndirilməsi.

13. Əlavə daha hansı problemlər həll edilməlidir.

14. İnnovasiyanın əhəmiyyəti barədə qeydlər.

Qeyd edilən blank innovasiya proqramı  və yeniliyin tətbiqi  ekspertizasının nəticələri əsasında  doldurulur. İnnovasiyalar  bankı yarandıqdan sonra  nəticələr ciddi təhlil  edilməlidir. Yalnız  bu halda TM  rəhbərliyi  innovasiyaların korreksiyası  və tənzimlənməsi proqramını həyata keçirə bilər.

Təhsil innovasiyaları bankı  yaradıldıqdan sonra innovasion fəaliyyətin ekspertizası, innovasiya proseslərinə nəzarət, təhlil və  tənzimləmə  məsələləri həll edilməli, pedaqoji kollektivin  innovasion potensialının inkişafı   şərtləri  müəyyənləşməlidir.